Worldconnectors’ stagiair Renske Buisman bespreekt hoe Kate Raworth’s theorie over de donuteconomie en de SDGs zich tot elkaar verhouden. Is de donuteconomie een handige tool om de SDGs te bereiken of spreken de twee elkaar juist tegen?

De theorie en het boek over de donuteconomie van Kate Raworth hebben ontzettend veel aandacht gekregen: Raworth sprak in de Tweede Kamer, er was een documentaire van Tegenlicht, debatavonden door het hele land en artikelen in bijna alle grote kranten. Ze stelt een nieuw economisch model voor, als alternatief voor het huidige model dat grote ecologische schade veroorzaakt. Aan de economie die Raworth voorstelt, zit zowel een binnen- als een buitengrens, met daartussen de “veilige en rechtvaardige ruimte” voor de economie, in de vorm van een soort donut. De binnengrens van die donut wordt bepaald door verschillende indicatoren die het minimum moeten aangeven van een goed, menswaardig bestaan, zoals toegang tot voedsel, vrede, werk, huisvesting, elektriciteit en onderwijs. Deze indicatoren zijn bepaald op basis van de sociale prioriteiten van overheden voor de Rio +20 Conferentie in 2012. Aan de buitengrens zitten de negen planetaire grenzen zoals vastgesteld door Rockström et al., waaronder de CO2-concentratie, verzuring van de oceaan en verlies van biodiversiteit.

Om te zorgen dat de economie binnen die grenzen functioneert, zegt Raworth dat het noodzakelijk is om de focus op groei los te laten en om de economie op een andere manier in te richten en te bekijken, met meer hergebruik van grondstoffen, minder sociaaleconomische ongelijkheid en meer aandacht voor activiteit die geen geld opbrengt, zoals mantelzorg. Zij stelt hierbij een economisch model voor dat is ingebed als een systeem in de aarde – en dus onderhevig aan ecologische grenzen. In de kern van dit systeem zit niet alleen de markt, maar ook huishoudens, de staat en de commons.

De grenzen van de donuteconomie doen op veel manieren denken aan de indicatoren van de SDGs: aan de ene kant is er de nadruk op het voldoen aan de basisbehoeften van iedereen, zowel in de binnenring van de donut als bij SDGs zoals SDG 1 (armoede), 2 (honger) en 3 (gezondheid). Daarnaast hebben beide kaders hierbij aandacht voor het belang van onderwijs, gendergelijkheid en betrouwbare instituties. Aan de andere kant zit bij allebei een focus op duurzaamheid en klimaatverandering en proberen zij te zorgen dat ecologische grenzen in acht genomen worden. Daarom lijkt het alsof de twee een ideale combinatie zijn: de SDGs als praktische, internationaal gedragen doelen en de donuteconomie als economische onderbouwing die het behalen van de doelen ondersteunt.

Voor een deel klopt dit: Raworth geeft in haar boek aan dat haar model van de donuteconomie bij de onderhandelingen voor het tot stand komen van de SDGs gebruikt werd als leidraad en visualisering van waar de doelen toe moeten leiden. De twee zijn dus nauw verweven. Echter, de SDGs en Raworth’s theorie spreken elkaar op een aantal cruciale punten ook tegen. Zo wordt in SDG 8 economische groei als doel gesteld, terwijl de focus op groei van het bbp volgens Raworth juist een van de meest schadelijke economische ideeën van deze tijd is. Zo wordt in de omschrijving van dit doel gesproken over “aanhoudende, inclusieve en duurzame economische groei”, waar Raworth zich juist zeer kritisch uitlaat over dit soort termen. Volgens Raworth is het gebrek aan een echt ander doel dan groei – weliswaar in verschillende smaken, maar hoe dan ook groei – een teken van hoe vastgeroest we zitten in ons huidige economische model, en van een gebrek aan fantasie over hoe de economie er anders uit zou kunnen zien.

Volgens Raworth kan economische groei weliswaar voordelen hebben voor landen waar inkomens heel erg laag zijn, maar is een neutralere houding ten opzichte van groei vele malen beter. Zij stelt dat het belang van bbp-groei uiteindelijk veel kleiner is dan het belang van een gelijke verdeling van inkomens en bezit, met aandacht voor sociaal en natuurlijk kapitaal naast financieel kapitaal. Bovendien zou volgens Raworth het functioneren van de economie losgekoppeld moeten worden van economische groei. Daarom zijn de SDGs en de theorie van Raworth op dit punt uiteindelijk niet volledig met elkaar te rijmen, ondanks de nuance die wordt aangebracht in de subdoelen van dit doel, zoals dat economische groei losgekoppeld moet worden van de achteruitgang van het milieu.

Hiervoor worden dan ook minder harde doelen gesteld in de SDGs: het ontkoppelen van impact op het milieu is een streven, maar in hoeverre dit moet gebeuren, blijft onduidelijk; de verzuring van oceanen moet geminimaliseerd en aangepakt worden, maar hiervoor is geen deadline of concreet doel aangegeven, terwijl Raworth hiervoor wel een duidelijk gekwantificeerde grens aangeeft. Daarom gaan, zoals Raworth zelf in een blog stelt, deze doelen voor haar niet ver genoeg. Zij toont zich bezorgd over het gebrek aan aandacht voor wetenschappelijk vastgestelde ecologische grenzen die nu al overschreden worden en die in Raworth’s model wel de nadruk krijgen.

Het is van belang om dit wel op deze manier te meten en om deze doelen dus op te nemen in de SDGs; elke vermindering van CO2-uitstoot of verzuring van oceanen is positief, maar uiteindelijk moet er wel gestreefd worden naar een niveau van uitstoot dat op de lange termijn duurzaam is, met een economie die daarop aangepast is. In de SDGs wordt dan wel gestreefd naar het doel om opwarming te beperken tot 2˚C, maar de SDGs geven weinig richting aan hoe een economie eruit zou zien die dit op de lange termijn kan garanderen. In combinatie met het gebrek aan harde grenzen voor verschillende andere doelen lijkt het dus onwaarschijnlijk dat de SDGs voldoende zullen zijn voor een echt duurzame toekomst. Daarom zouden de planetaire grenzen als einddoel duidelijker als referentiepunt gebruikt moeten worden.

Toch kunnen de donuteconomie en de SDGs elkaar wel versterken; veel van de initiatieven die aanhaken op de SDGs passen ook goed binnen het model van de donuteconomie, en beleid geïnspireerd op Raworth’s theorie zal uiteindelijk ook voor bijna alle SDGs positief uitpakken. Uiteindelijk komt het streven van beiden toch dicht bij elkaar in de buurt en hebben de SDGs, zoals Raworth zelf zegt, “a doughnutty spirit”.

Afbeelding bovenaan: Plastic Doughnut. Door be-nn-y. Gebruikt onder CC BY 2.0.

Microplastics: kleine stukjes plastics die je met het blote oog bijna niet kunt zien. Ze zitten in je tandpasta, make-up, schoonmaakmiddelen én in je verse stukje vis. Vaak onzichtbaar, maar niet ongevaarlijk. Alleen weten we nog maar heel weinig over de effecten van microplastics op het ecosysteem en onze eigen gezondheid. Het is tijd dat daar verandering in komt.

De beelden van de plasticsoep kennen van allemaal wel: een enorm gebied in de Stille Oceaan, naar schatting vele malen groter dan Nederland, waar miljarden tonnen plastic en ander afval ronddrijft. De Delfste student Boyan Slat, oprichter van The Ocean Cleunup, werd wereldnieuws met zijn methode om het drijvende afval op te vangen door gebruik te maken van de natuurlijke stroming in de zee. Dit jaar gaat het eerste systeem het water in, en kan een begin worden gemaakt met het opruimen van de plasticsoep.

Die plasticsoep is niet zomaar ontstaan. Sinds de jaren 50 zijn we met zijn allen grootverbruiker van kunststoffen. Plastic heeft alleen één vervelende en vrij hardnekkige eigenschap: het is amper biologisch afbreekbaar. Dat betekent dat het eerste plastic afval dat in de jaren 50 werd geproduceerd, zich nog steeds ergens in ons ecosysteem bevindt. En daar komt alleen maar meer afval bij: de verwachting is dat onze plasticproductie over twintig jaar is verdubbeld.

Steeds meer mensen en bedrijven zijn zich bewust van plasticprobleem en komen met initiatieven om de plasticproductie en -consumptie te verminderen en het bestaande plastic zoveel mogelijk te recyclen of op te ruimen. Het initiatief van Slat is daar een voorbeeld van. Alleen het is maar een deel van het verhaal. De methode van Slat richt zich vooral op de grote stukken plastic die in de oceaan ronddrijven, zoals visnetten en boeien. Die zijn het makkelijkst te vangen, en voorkomen dat het plastic met de tijd uiteenvalt in kleinere, en veel schadelijkere stukjes plastic: microplastics. En die kleine deeltjes, daar moeten we iets mee.

In de mondiale plasticboekhouding zit namelijk een gat. Een groot gat. Slechts 0,1% van de wereldwijde jaarlijkse plasticproductie wordt teruggevonden in de oceanen. Het grootste deel van ons plastic is dus simpelweg zoek. Wetenschappers weten inmiddels dat plastic na verloop van tijd uiteen valt in (microscopische) kleine deeltjes, die met vroegere meetmethoden over het hoofd werden gezien. Deze zelfde wetenschappers noemen de microplastics een tikkende tijdbom.

Toch is er nog maar weinig aandacht voor de gevaren en risico’s van microplastics. Terwijl de plastic deeltjes zitten in het water dat we drinken, de lucht die we inademen en ook in de vis die we eten. Veel dieren zien de microplastics aan voor voedsel. Zo komen de microplastics in ons voedselsysteem terecht, en uiteindelijk ook in ons lichaam. En dat kan schadelijk zijn, want de deeltjes bevatten vaak giftige stoffen die uit het plastic vrijkomen.

Er moet nog veel onderzoek worden gedaan naar de risico’s van microplastics. Wat definiëren we precies als microplastics? En wat zijn de gevolgen hiervan op het milieu en onze gezondheid, op korte en lange termijn? In december 2016 schreef de Gezondheidsraad een briefadvies aan de staatssecretaris van Infrastructuur en Milieu over de gezondheidsrisico’s van microplastics in het milieu. De urgentie begint langzaam aan te ontstaan, maar het is nog niet genoeg.

Want voor veel consumenten blijft het een ver-van-mijn-bed show, mezelf incluis. Ik scheid mijn plastic afval, breng statiegeldflessen braaf terug naar de supermarkt en weiger steevast om te betalen voor flesjes water. Allemaal dingen die ik zal blijven doen, maar ondertussen ben ik me er sterk van bewust geworden dat het plasticprobleem groter is dan wat er voor het blote oog zichtbaar is. We zien nu maar een topje van de wereldwijde ijsberg, die we de komende tijd samen moeten gaan blootleggen.

Anne van Groningen

Met duurzame stedelijke ontwikkeling denken we vaak aan milieumaatregelen. Steden moeten gezonde leefomgevingen zijn met een schone lucht, bij voorkeur minder auto’s en in de toekomst misschien wel CO2 neutraal. De duurzame stad gaat echter verder dan dat. Kijkend bijvoorbeeld naar de targets van SDG11: Sustainable Cities & Communities zijn er diverse punten te onderscheiden die enkel realiseerbaar zijn met een gezonde focus op de menselijke maat en de leefbaarheid van de stad, gezien vanuit sociaaleconomisch en sociaal-cultureel perspectief. De duurzame stad is ook een stad voor iedereen, ongeacht culturele achtergrond of sociale status. Inclusief.

De inclusiviteit van de stad heeft mijns inziens te maken met twee dingen: de toegankelijkheid van de stad voor iedereen, en de mogelijkheid tot zeggenschap over wat er in de stad gebeurt. Deze twee houden staan in nauw verband met elkaar. Ik zal het toelichten met een actueel voorbeeld:

De toegankelijkheid van de openbare ruimte, met name voor vrouwen, stond verleden jaar ter discussie toen een studente een boete aanvocht voor wildplassen. In haar ogen was de boete oneerlijk omdat vrouwen op bepaalde tijden van de dag nergens terecht kunnen om hun behoefte te doen. De rechter reageerde niet al te begripvol, en liet de studente de boete alsnog betalen. De studente had echter wel degelijk een punt: in heel het centrum van Amsterdam waren slechts 3 openbare toiletten te bekennen, op 45 urinoirs voor mannen. Eerlijk? Niet bepaald.

De beschikbaarheid van een openbaar toilet klinkt misschien als een marginaal onderwerp binnen stedelijk ontwerp. Pas als je zelf er actief mee te maken krijgt ervaar je het ongemak van een dergelijke ongelijke beschikbaarheid. Niet alleen vrouwen, maar ook ouderen van dagen of mensen met buik- of plasproblemen lopen hier tegenaan. Van die laatste categorie zijn er maar liefst 3,5 miljoen in heel Nederland, en het tekort aan openbare toiletten door heel het land weerhoudt deze mensen ervan naar buiten te gaan. Niet voor niets is er de afgelopen jaren een HogeNood app ontwikkeld voor precies deze doelgroepen, die mensen uitnodigt om extra toiletten ter beschikking te stellen bij mensen thuis. Maar is het niet ook mogelijk dit probleem binnen het domein van stedelijk ontwerp op te lossen?

Kijkend naar de geschiedenis van stedenbouw in Nederland is het gebrek aan plasvoorzieningen voor vrouwen en andere minderheden in de openbare ruimte niet verwonderlijk. Hoe onze steden en openbare ruimtes eruit moesten zien is voor een lange tijd namelijk bepaald vanaf de tekentafel, door een erg homogene groep en vanuit een homogeen perspectief. Voor een lange tijd waren vrouwen simpelweg niet of marginaal vertegenwoordigd in de beroepenvelden die te maken hebben met stedelijke ontwikkeling of ontwerp. Gelukkig kunnen huidige trends binnen het stadmaken – denk aan placemaking, social design en bottom-up ontwerp – een positieve bijdrage leveren aan deze vertegenwoordiging. Doordat gemeentes vaker in gesprek gaan met gebruikers en bewoners ontstaan er betere en toegankelijkere plekken voor iedereen, en kan er worden ontworpen vanuit diversere perspectieven.

Duurzame stedelijke ontwikkeling wordt vaak benaderd als een technisch onderwerp en een niche voor de specialisten van vanouds; planologen, geografen, architecten en bestuurders. Met de snelle wereldwijde urbanisatie die ervoor heeft gezorgd dat meer dan de helft van de wereldbevolking in steden woont, is het tijd dat het domein van duurzame stedelijke ontwikkeling wordt opengebroken en verplaatst naar het algemene debat over de manier waarop wij als maatschappij willen leven, nu en in de toekomst. Inclusiviteit, waaronder toegankelijkheid en zeggenschap, zijn hier belangrijke onderdelen van.

Ankie Petersen